استراتژی انتقال گاز به بیش از ۹۰ درصد خانه‌های شهری و روستایی و متکی کردن یک کشور وسیع به آن، عدم تعادل را در دهه ۱۹۹۰ تشدید کرد. ایران یکی از ثروتمندترین کشورهای جهان از نظر منابع انرژی است و پس از روسیه با ۱۷ درصد ذخایر گازی و ۹.۵۴ درصد از ذخایر نفت جهان، دومین کشور بزرگ گازی است. ایران یکی از اعضای موسس اوپک و همچنین مجمع کشورهای صادرکننده گاز (GECF) است. اما واقعیت میدانی چیز دیگری است: ناترازی گاز در ماه‌های سرد، محدودیت گازرسانی به صنایع، افت فشار میادین و نبود سرمایه‌گذاری کافی. تقاضای گاز ایران از ۱۵۳ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۱۳ به ۲۴۵ میلیارد مترمکعب در سال ۲۰۲۳ افزایش یافته است. با این وجود، در سال‌های اخیر، ایران با بحران شدید عدم تعادل انرژی در بخش‌های گاز و برق خود مواجه بوده و واردات گاز از ترکمنستان و اخیراً روسیه را ضروری کرده است. ۲۳ پالایشگاه گاز ایران روزانه حدود ۸۵۰ میلیون متر مکعب گاز شیرین تولید می کنند. با این حال، این کشور هر زمستان و تابستان با کمبود گاز دست و پنجه نرم می کند. در سال ۲۰۲۳، ایران با کمبود روزانه ۲۵۰ میلیون متر مکعب گاز مواجه شد، در حالی که در سال ۲۰۲۴، انتظار می رود این عدم تعادل به ۳۰۰ میلیون متر مکعب در روز برسد. زمستان، به ویژه در استان های شمالی ایران، و معضل گسترده و مکرر قطعی برق در تابستان، بسیاری از واحدهای صنعتی از جمله نیروگاه های گازی را مجبور به تغییر کاربری به مازوت می کند – نفتی بی کیفیت و سنگین که به دلیل آلودگی بالای آن مشهور است. افزایش تقاضا، کمبود سوخت، عرضه برق را کاهش می دهد با کاهش دما در ماه های زمستان، مصرف انرژی افزایش یافته است و فشار زیادی بر شبکه برق کشور وارد می کند. گاز طبیعی که اکثر نیروگاه‌های ایران را تامین می‌کند، کمبود دارد زیرا تقاضای گرمایش منازل بر نیازهای صنعتی و تولید برق اولویت دارد. علیرغم اینکه ایران یکی از بزرگترین تولیدکنندگان گاز طبیعی در جهان است، با محدودیت هایی در تامین سوخت کافی به نیروگاه های خود مواجه است. زیرساخت های قدیمی، ناکارآمدی در سیستم های انتقال و تحریم هایی که دسترسی به فناوری مدرن را محدود می کند، وضعیت را پیچیده تر کرده است. وزارت نیرو اذعان کرده است که بسیاری از نیروگاه ها به دلیل کمبود سوخت کمتر از ظرفیت کار می کنند که منجر به قطع گسترده برق شده است. خاموشی های برنامه ریزی شده سیستماتیک در شهرهای بزرگ و مناطق روستایی اجرا شده است که مشاغل، خانوارها و خدمات ضروری را تحت تاثیر قرار می دهد.
دلایل اصلی بحران انرژی در ایران عدم تعادل انرژی فعلی ناشی از چندین عامل به هم پیوسته است: اتکای بیش از حد به گاز طبیعی: وابستگی شدید ایران به گاز طبیعی هم برای مصارف مسکونی و هم صنعتی، سیستم انرژی را در دوره‌های اوج تقاضا آسیب‌پذیر می‌کند. نیروگاه های فرسوده: بسیاری از نیروگاه های ایران قدیمی هستند، با راندمان پایین و نرخ مصرف سوخت بالا. عدم ارتقاء قابلیت اطمینان آنها را کاهش داده است.
۱)رشد سریع مصرف داخلی
-خانگی و تجاری: سرما در فصول سرد و الگوی نادرست مصرف (عدم صرفه‌جویی، گاز ارزان) باعث افزایش شدید تقاضای گاز شده است.
-نیروگاهی: حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد تولید برق ایران وابسته به گاز است؛ در تابستان نیز تقاضای برق افزایش می‌یابد.
-صنایع بزرگ: مانند فولاد، سیمان، پتروشیمی و پالایشگاه‌ها که مصرف بالایی دارند و با توسعه این صنایع، مصرف گاز نیز رشد کرده است.
۲)کاهش فشار و تولید میادین گازی، به‌ویژه پارس جنوبی
برداشت گاز طبیعی
– برداشت روزانه فعلی گاز غنی: حدود ۱.۰۷ میلیارد مترمکعب در روز، برداشت واقعی قابل استفاده پس از پالایش و تزریق: حدود ۸۵۰ میلیون مترمکعب در روز، پیک مصرف داخلی در زمستان: تا ۱۰۰۰ میلیون مترمکعب در روز، ناترازی فصلی: تا ۲۰۰ میلیون مترمکعب در روز کسری. دلیل اصلی این ناترازی: مصرف بالا و بدون هدفمندسازی، افت تولید پارس جنوبی، عدم توسعه میادین جدید، و یارانه سنگین انرژی. دلایل عدم تعادل و کمبود گاز مصرف بالای انرژی یکی از دلایل اصلی عدم تعادل گاز در ایران است. ایران تقریباً ۲۶۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال تولید می‌کند که ۱۸ میلیارد متر مکعب آن برای صادرات اختصاص می‌یابد و مابقی آن در داخل مصرف می‌شود. تقاضای سالانه گاز ایران از ۱۵۳ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۱۳ به ۲۴۵ میلیارد متر مکعب در سال ۲۰۲۳ رسیده است که نشان‌دهنده افزایش سالانه ۷ درصدی در دهه گذشته است. بخش مسکونی و نیروگاه‌ها بخش اعظم این رشد را هدایت کرده‌اند و انتظار می‌رود تا سال ۲۰۴۰ مصرف را افزایش دهند.
-پارس جنوبی که حدود ۷۰٪ گاز کشور را تأمین می‌کند، وارد فاز افت تولید شده و به سرمایه‌گذاری برای حفظ فشار نیاز دارد.
-نبود کمپرسورهای تقویت فشار و فناوری مناسب، باعث شده تولید از میادین گازی به تدریج کاهش یابد.
۳) ظرفیت اسمی و تولید واقعی نفت خام
حسب آمارهای شرکت ملی نفت، ظرفیت اسمی تولید نفت خام: حدود ۳.۹ میلیون بشکه در روز است. تولید واقعی نفت خام (در سال ۱۴۰۳): حدود ۳.۳ تا ۳.۴ میلیون بشکه در روز بوده و میزان صادرات روزانه نفت: نزدیک به ۱.۵ تا ۱.۶ میلیون بشکه در روز بوده است در حالیکه ظرفیت بلااستفاده به دلیل تحریم‌ها و محدودیت صادرات: حدود ۵۰۰ تا ۶۰۰ هزار بشکه در روز می باشد.
۴)عدم سرمایه‌گذاری کافی در توسعه میادین گازی جدید
تحریم‌ها، نبود جذب سرمایه خارجی، ضعف منابع مالی دولت و شرکت ملی نفت باعث شده میادین جدید مانند کیش، فرزاد، بلال و … به بهره‌برداری نرسند. تحریم‌ها سرمایه‌گذاری خارجی و دسترسی به فناوری‌های مدرن انرژی را محدود کرده و مانع توسعه پروژه‌های انرژی‌های تجدیدپذیر و بهبود زیرساخت‌ها شده است. مصرف ناکارآمد انرژی و قیمت‌های یارانه‌ای انرژی در ایران منجر به نرخ‌های بالای مصرف شده و از شیوه‌های صرفه‌جویی در مصرف انرژی در میان صنایع و خانوارها منصرف شده است. تحریم های اقتصادی اعمال شده علیه ایران در دو دهه گذشته همچنین مانع از سرمایه گذاری خارجی و توسعه ظرفیت تولید گاز و نیروگاه ها شده است. این امر نقش مهمی در افزایش بهره برداری و تولید گاز قطر و عراق داشته است. میادین مشترک ۲۰ درصد نفت قابل استخراج و ۳۰ درصد از ذخایر گاز ایران را تشکیل می دهند. این در حالی است که بر اساس اعلام وزارت نفت، تنها ۱۵ میدان از ۲۸ میدان مشترک فعال است و ۱۳ میدان دیگر توسعه کاملی برای رسیدن به مرحله تولید نداشته اند. کمبود سرمایه‌گذاری خارجی، توسعه میدان گازی پارس جنوبی را که نقش مهمی در عدم تعادل گازی ایران در سال‌های اخیر داشته است، متوقف کرده است. در دسامبر ۲۰۲۲، وزیر نفت وقت ایران هشدار داد که اگر ایران نتواند ۲۴۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری در بخش نفت و گاز خود جذب کند، به یک واردکننده انرژی تبدیل خواهد شد.
۵) یکی دیگر از عوامل موثر در عدم تعادل گاز ایران، نبود تنوع در سبد انرژی کشور و سهم بسیار پایین انرژی های جایگزین و تجدیدپذیر است. ۶۸ درصد انرژی مصرفی کشور متکی به گاز است، در حالی که این رقم برای ترکیه ۲۶ درصد و برای کانادا ۳۱ درصد است. در مقایسه، ترکیه و کانادا به ترتیب ۳۵ برابر و ۳۰ برابر بیشتر از ایران انرژی خورشیدی و بادی تولید می کنند. علاوه بر این، ترکیه و کانادا با تولید ۹ برابر و ۵۳ برابر بیشتر برق از نیروگاه های برق آبی از ایران پیشی گرفته اند. در سال ۲۰۲۱، تولید برق ایران عمدتاً از گاز طبیعی تامین می شد و ۸۱ درصد از کل تولید را به خود اختصاص داد. نفت ۱۴ درصد، پس از آن انرژی آبی با ۴ درصد و انرژی هسته ای با ۱ درصد سهم داشتند. منابع تجدیدپذیر زغال‌سنگ و غیر آبی هر کدام کمتر از ۱ درصد تولید برق را تشکیل می‌دهند.[xiv] بر اساس آخرین داده‌های منتشر شده توسط سازمان انرژی‌های تجدیدپذیر و بهره‌وری انرژی ایران (ساتبا)، ظرفیت نیروگاه‌های تجدیدپذیر ایران به ۱۲۳۱.۶ مگاوات (مگاوات) رسیده است. همچنین وزارت نیرو افزودن ۱۰۰۰۰ مگاوات به ظرفیت نیروگاه های تجدیدپذیر کشور تا پایان سال ۲۰۲۵ را در دستور کار قرار داده است.
۶) یک دهه است که عدم تعادل در تولید برق وجود دارد که رابطه مستقیمی با تولید و مصرف گاز دارد. ایران هر سال ۷۰ میلیارد متر مکعب گاز به نیروگاه ها می رساند که تقریباً ۱.۵ برابر کل مصرف گاز ترکیه است. در تابستان ۲۰۲۴، ایران با ۱۴۰۰۰ مگاوات کمبود برق مواجه شد. در واقع، به گفته علی نیکبخت، رئیس هیئت مدیره انجمن نیروگاه های ایران، در حالی که مجموع ظرفیت اسمی نیروگاه های ایران بیش از ۹۲ گیگاوات است، بسیاری از آن قدیمی است. «از ۱۵ گیگاوات ظرفیت اسمی نیروگاه های بخار، حدود ۱۲ گیگاوات بالای ۳۰ سال عمر دارند. در مورد نیروگاه های گازی نیز ۲.۷ گیگاوات از ۳۰ سال سن گذشته است». در فصل زمستان، این کشور با کسری روزانه ۲۵۰ میلیون متر مکعب گاز دست و پنجه نرم می کند. این کمبودها سالانه حداقل ۸ میلیارد دلار برای صنایع کشور هزینه دارد.
دلایل مختلفی برای نارضایتی در بخش برق وجود دارد. یک دهه پیش نیروگاه هایی که متعلق به وزارت نیرو بود به بخش خصوصی واگذار شد. با وجود این، عدم برنامه ریزی صحیح، ممنوعیت سرمایه گذاری دولت در تولید برق و تحریم های اقتصادی مانع از توسعه نیروگاه ها متناسب با افزایش تقاضای برق در کشور شد. از سوی دیگر در حالی که ۶۰ درصد نیروگاه های ایران خصوصی هستند، وزارت نیرو تنها خریدار انحصاری برق است که مانع از شکل گیری بازار واقعی انرژی و کاهش انگیزه سرمایه گذاران بخش خصوصی در ساخت و بهره برداری از نیروگاه ها می شود. بنابراین، یک نگرانی حیاتی بدهی رو به رشد دولت به صاحبان نیروگاه های خصوصی است که طی سه سال گذشته چهار برابر شده است. تا ابتدای سال جاری از ۹۰۰ تریلیون ریال (۱.۵ میلیارد دلار بر اساس نرخ ارز بازار آزاد یا ۲.۱ میلیارد دلار به نرخ رسمی) عبور کرد. این بدهی فزاینده این احتمال را نمی دهد که بخش خصوصی به سرمایه گذاری در صنعت برق ادامه دهد.
۷)نرخ‌گذاری یارانه‌ای و غیرواقعی گاز
ایران همچنین یارانه هایی به ارزش ۳۰ میلیارد دلار برای برق و ۵۲ میلیارد دلار برای فرآورده های نفتی در سال ۲۰۲۳ ارائه کرد که فشار مالی بر دولت را افزایش داد. در حالی که شرکت ملی گاز ایران به دلیل کمبود منابع قادر به تامین گاز کافی برای نیروگاه ها نیست، استفاده از سوخت های جایگزین مانند مازوت افزایش یافته است. استفاده از مازوت علاوه بر هزینه ۱۲ میلیارد دلاری، نقش مهمی در تشدید آلودگی شهرهای بزرگ ایران در سال‌های اخیر داشته است. قیمت گاز در ایران به‌شدت پایین‌تر از قیمت جهانی است. این باعث اسراف، نبود انگیزه برای صرفه‌جویی، و همچنین نبود منابع مالی برای توسعه زیرساخت‌ها می‌شود.
۸)نشتی، هدررفت و فرسودگی شبکه
بخشی از گاز تولیدی در مسیر انتقال و توزیع هدر می‌رود. شبکه خطوط لوله و ایستگاه‌ها نیازمند بازسازی و نوسازی‌اند. مصرف بالای برق نیز در بخش خانگی رایج است. اوج مصرف برق در ایران در تابستان امسال به دلیل موج گرما در کشور به نزدیک به ۸۰۰۰۰ مگاوات رسید. یکی از بهترین راه‌ها برای مدیریت مصرف استفاده از کنتورهای هوشمند است که می‌تواند به تدریج هزینه‌های مصرف را افزایش دهد، اما در حال حاضر تنها حدود ۴ میلیون کنتور هوشمند نصب شده است که کمتر از ۱۰ درصد کل خانوارها است. مصرف بالای برق تنها به دلیل افزایش مصرف مشترکان نیست. در واقع ۱۳ درصد برق ایران در شبکه فرسوده انتقال و توزیع تلف می شود. این تلفات معادل ۴۰ درصد از مصرف برق خانگی کشور است که به ضرر سالانه ۴ تا ۵ میلیارد دلاری با قیمت فعلی برق منطقه ای تبدیل می شود.
۹)صادرات گاز بدون تعادل با نیاز داخل
اگرچه صادرات ایران محدود است، اما صادرات گاز به ترکیه، عراق و ارمنستان، گاهی در اولویت نسبت به تأمین داخل قرار گرفته یا با مشکلات سیاسی همراه بوده است.
۱۰)عدم استفاده از سوخت جایگزین در مواقع پیک مصرف
در فصول سرد، به جای جایگزین‌سازی گاز با سوخت مایع در نیروگاه‌ها، گازرسانی به صنایع قطع می‌شود که باعث خسارات اقتصادی است. ایران برای غلبه بر این چالش ها تصمیم به سوآپ گاز و واردات برق از کشورهای همسایه و واردات گاز از ترکمنستان و روسیه گرفته است. بیشتر میادین و تاسیسات نفت و گاز ایران مانند میدان گازی پارس جنوبی در جنوب و جنوب غرب کشور قرار دارند. اگرچه ایران شبکه بزرگی از خطوط لوله انتقال گاز دارد، اما استان های شمال شرقی و شمالی آن از جمله خراسان رضوی، خراسان شمالی، مازندران و گلستان در فصل زمستان افت شدید فشار گاز را تجربه می کنند. در واقع، پالایشگاه گاز خانگیران در سرخس، در شمال شرق ایران، نمی تواند نیازهای عظیم گاز را در زمستان برآورده کند. در همین راستا، ایران، آذربایجان و ترکمنستان در حاشیه پانزدهمین اجلاس سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) در عشق آباد در تاریخ ۲۷ نوامبر ۲۰۲۱ قرارداد سه جانبه سوآپ گاز طبیعی امضا کردند. سالیانه گاز از ترکمنستان در سرخس و از آستارا به آذربایجان می رساند که نتیجه آن هنوز مشخص نیست.
نتیجه‌گیری و راهکار پیشنهادی: ایران به‌رغم ظرفیت‌های عظیم گازی، در حال ورود به یک بحران ساختاری انرژی است که دلایل آن عبارتند از: ۱)مصرف‌گرایی یارانه‌ای، ۲) فرسودگی زیرساخت‌ها، ۳)فقدان سیاست انرژی یکپارچه؛ ۴)عدم توسعه میادین جدید و فناوری فشارافزایی در پارس جنوبی.
ناترازی گاز در ایران نتیجه افزایش بی‌رویه مصرف داخلی، افت تولید میادین اصلی، نبود سرمایه‌گذاری برای توسعه و نگهداشت، و ناکارآمدی در مدیریت انرژی است. در صورت ادامه این روند، ایران نه‌تنها صادرات گاز را از دست خواهد داد، بلکه ممکن است در آینده با بحران انرژی داخلی نیز روبه‌رو شود.
پیشنهاد راهبردی: راه های رسیدگی به عدم تعادل انرژی برای حل چالش‌های انرژی پایدار ایران و جلوگیری از قطعی‌های مکرر، دولت باید اصلاحات جامع و سرمایه‌گذاری‌های استراتژیک را در اولویت قرار دهد: گسترش ظرفیت انرژی های تجدیدپذیر: ایران دارای پتانسیل قابل توجهی برای توسعه انرژی خورشیدی و بادی، به ویژه در مناطق آفتاب خیز و مستعد باد است. سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر باعث کاهش وابستگی به گاز طبیعی و افزایش انعطاف پذیری شبکه برق می شود. به روز رسانی نیروگاه ها و زیرساخت ها و نوسازی نیروگاه های قدیمی برای بهبود راندمان و نرخ مصرف سوخت ضروری است. ادغام نیروگاه های سیکل ترکیبی و فناوری های شبکه هوشمند می تواند خروجی انرژی را بهینه کند. تنوع بخشیدن به منابع انرژی: فراتر از انرژی های تجدیدپذیر، کاوش در سوخت های جایگزین مانند زیست توده و انرژی آبی می تواند ترکیب انرژی کشور را متنوع کند و فشار بر منابع گاز را کاهش دهد. افزایش بهره وری انرژی نیز از مسائل بسیار مهم است. دولت باید سیاست هایی را برای کاهش اتلاف انرژی از طریق مشوق هایی برای وسایل کم مصرف، مقررات سخت گیرانه برای مصرف صنعتی و کمپین های آگاهی عمومی اجرا کند. تسهیل سرمایه گذاری های خصوصی و خارجی در زیرساخت های انرژی، به ویژه از طریق مشارکت با شرکت های دانش بنیان، می تواند پیشرفت در فناوری های انرژی های تجدیدپذیر و کارآمد را تسریع بخشد. شکی نیست که کمبود و عدم تعادل انرژی به یکی از چالش های اصلی ایران امروزی تبدیل شده است. افزایش قیمت حامل های انرژی و کاهش یارانه های دولتی به ویژه بنزین در سال های اخیر نارضایتی ها و اعتراض هایی را به همراه داشته است. راه حل اساسی و پایدار ایران برای حل مشکل عدم تعادل انرژی و کمبود برق و گاز مستلزم لغو تحریم‌های اقتصادی، جذب سرمایه‌گذاری داخلی و خارجی برای توسعه پالایشگاه‌ها و نیروگاه‌ها، پرداخت بدهی دولت به نیروگاه‌های تحت مالکیت بخش خصوصی، بهبود خطوط انتقال و خطوط لوله شبکه توزیع انرژی و تنوع بخشیدن به منابع انرژی برای اصلاح الگوی مصرف انرژی است. همچنین ایران باید از الگوی توسعه نفتی عربستان عبور کرده و با بازنگری در سیاست مصرف، سرمایه‌گذاری در توسعه میادین گازی (کیش، بلال، فرزاد)، و اصلاح قیمت‌گذاری، از تبدیل شدن به واردکننده گاز جلوگیری کند. برای غلبه بر این چالش ها، ایران باید تولید برق خود را حداقل ۷ درصد در سال برای بیش از یک دهه افزایش می داد تا بتواند تقاضای رو به رشد را برآورده کند. با این حال، آخرین باری که این هدف محقق شد در سال ۲۰۱۰ بود. از آن زمان تاکنون، مصرف برق کشور دو برابر میزان تولید آن رشد داشته است. در این راستا، ایران به حدود ۱.۰ میلیارد دلار سرمایه گذاری در بخش نیروگاهی برای غلبه بر عدم تعادل عرضه و تقاضای برق در کشور نیاز دارد.